Co oznacza niezdolność do pracy?
Definicje niepełnosprawności w polskich przepisach mogą prowadzić do nieporozumień i nadinterpretacji. Dlatego warto poświęcić chwilę, by zrozumieć, co daje nam orzeczenie o niepełnosprawności, a przede wszystkim – czy coś przed nami zamyka.
Polskie przepisy zawarte w „Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych” definiują niepełnosprawność jako „trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy”.
Dla osób, które na różnych etapach swojego życia, utraciły pełną sprawność, określenie samych siebie jako niepełnosprawnych jest trudnym doświadczeniem. Tymczasem granica między sprawnością a niepełnosprawnością jest bardzo płynna. Trudno ją wytyczyć, bo niemal każdy doświadcza jakichś trudności zdrowotnych, ograniczeń lub utrudnień w funkcjonowaniu, które wynikają chociażby z naszych cech i predyspozycji (np. wybitny humanista może z ogromną trudnością pojmować najprostsze zagadnienia matematyczne).
Na całym świecie mieliśmy do czynienia z różnymi modelami definiowania niepełnosprawności. Nowoczesne definicje pokazują, że jest ona wielowymiarowym zjawiskiem – biopsychospołecznym. Zwracają uwagę na to, że poza ograniczeniami w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka, ważne jest także otoczenie społeczne – to czy usuwa ono bariery i umożliwia uczestniczenie danej osoby we wszystkich dziedzinach życia, niezależnie od posiadanych dysfunkcji.
Definicja przyjęta w polskiej ustawie określa stopnie niepełnosprawności jako: znaczny, umiarkowany i lekki. Pierwsze dwa przypisuje osobom, które są niezdolne do pracy albo zdolne do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej.
Takie niefortunne sformułowania, pojawiające się również na orzeczeniach o stopniu niepełnosprawności, mogą wprowadzić w błąd pracodawców i same osoby niepełnosprawne. Mają określić szansę na zatrudnienie i konieczność udzielenia wsparcia osobie z niepełnosprawnością, a także informują o obniżonej zdolności do wykonywania niektórych rodzajów prac. Tymczasem mogą być interpretowane inaczej – jako stwierdzenie, że konkretna osoba nie może pracować. A przecież ustawa nie wyklucza podjęcia pracy przez osoby zaliczone do znacznego, umiarkowanego i lekkiego stopnia niepełnosprawności.
Piąty artykuł tej ustawy stwierdza:
„Zaliczenie do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (…) nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby u pracodawcy niezapewniającego warunków pracy chronionej, w przypadkach:
1) przystosowania przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej;
2) zatrudnienia w formie telepracy”.
W praktyce oznacza to, że tylko lekarz medycyny pracy może stwierdzić, czy dana osoba spełnia warunki psychofizyczne do pracy na określonym stanowisku. Dzieje się tak zarówno w przypadku osób z orzeczoną niepełnosprawnością, jak i kandydatów do pracy bez ograniczeń sprawności.
Ponieważ lekarz podejmuje decyzję w odniesieniu do wymagań konkretnego stanowiska pracy i możliwości indywidualnej osoby, może np. nie wyrazić zgody na pracę na danym stanowisku osoby pełnosprawnej, a udzielić jej osobie z niepełnosprawnością. Jest to uzależnione od indywidualnych predyspozycji.
Pracodawca nie może zatem odmówić zatrudnienia danej osoby w związku z jej niepełnosprawnością, jeśli zgodę na jej pracę wyda lekarz medycyny pracy. Byłoby to przejawem dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. Natomiast jeśli zajdzie taka potrzeba, pracodawca powinien dostosować stanowisko pracy do potrzeb osoby z niepełnosprawnością.
Jaki zatem cel ma orzekanie o niepełnosprawności? W Polsce rozróżniamy orzecznictwo do celów rentowych i do celów pozarentowych.
Orzecznictwo do celów rentowych
Uzyskanie renty jest możliwe po otrzymaniu orzeczenia o niezdolności do pracy. Taki dokument wydaje Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Warto pamiętać, że nie wyklucza on możliwości podjęcia zatrudnienia na zasadach opisanych powyżej.
Więcej informacji na temat rodzajów rent i warunków ich otrzymania można znaleźć na stronie ZUS:
Renty z tytułu niezdolności do pracy
Orzecznictwo do celów pozarentowych
Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności (lub orzeczenie o niepełnosprawności w przypadku osób, które nie ukończyły 16. roku życia) jest z kolei wydawane przez powiatowe zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności.
Osoba z takim orzeczeniem może m.in.:
- korzystać z ulg komunikacyjnych i podatkowych oraz ze zwolnienia z opłat radiowo-telewizyjnych,
- uczestniczyć w turnusach rehabilitacyjnych,
- korzystać z przywilejów pracowniczych przewidzianych dla osób z niepełnosprawnością i szkoleń,
- korzystać z dofinansowań do studiów, własnej działalności gospodarczej lub rolniczej,
- starać się o dofinansowania zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze i pomoce techniczne ułatwiające funkcjonowanie danej osoby,
- korzystać z usług rehabilitacyjnych, opiekuńczych, terapeutycznych i socjalnych świadczonych przez instytucje pomocy społecznej, organizacje pozarządowe i inne placówki,
- ma także uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego i innych świadczeń rodzinnych oraz do zasiłku stałego z pomocy społecznej itp.
Taka osoba nie ma natomiast prawa do renty. Uprawnienia, jakie zyskuje, mają pomóc jej w codziennym funkcjonowaniu społecznym i zawodowym.
Więcej informacji o zasadach orzecznictwa do celów pozarentowych można znaleźć na stronie Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych.
Czy warto występować o orzeczenie potwierdzające niepełnosprawność?
Wszystko zależy od tego, jak sami postrzegamy swój stan psychofizyczny i sytuację społeczną.
Prawne potwierdzenie faktu niepełnosprawności ma otworzyć nam możliwość korzystania z systemu świadczeń, ulg i uprawnień. A te mają nam rekompensować czasowe lub trwałe trudności wynikające ze stanu zdrowia i ułatwiać dostęp do usług zdrowotnych, społeczno-edukacyjnych czy życia zawodowego.
Takie orzeczenie nie oznacza niczego poza tym – nie stygmatyzuje i nie zamyka nam drogi do zatrudnienia. Dlatego warto pamiętać, że orzeczona niepełnosprawność nie stanowi przeszkody w realizowaniu się w życiu rodzinnym, zawodowym i towarzyskim, a także w rozwijaniu swoich pasji i zainteresowań.
Beata Tokarewicz – ekspert Fundacji Grupy ERGO Hestia na rzecz integracji zawodowej osób niepełnosprawnych Integralia.